Redactie:
Onderstaand artikel is een heel goed artikel.
Mooi geschreven, weinig of geen taalfouten er in en een goede zinsopbouw.
Helaas is dit artikel een utopie.
Het Bois heeft zich zelf een ander naam gegeven en heet nu OIO ( Onderzoeksraad Integriteit Overheid.)
Dit soort goedbedoelende lieden, die meestal geheel buiten de werkelijkheid leven,
wedden altijd op het verkeerde paard.
Een dergelijke onderzoeksraad gaat er meestal van uit dat de integriteit of het machtsbederf bij de overheid slechts plaatsvindt bij de politieagent, de ambtenaar aan de inlichtingenbalie, bij de portier of bij de chauffeur van de derde secretaris van het ministerie.
Helaas toont de werkelijkheid dat het gebrek aan integriteit en het machtsbederf uitsluitend voorkomt bij de beter opgeleiden, bij de pseudo- elite.
Ik heb de proef op de som genomen en heb bij het OIO een zaak van machtsbederf - en omkoping - aangemeld betreffende een internist, die mensen op leeftijd onnodig aan de chemo doet, terwijl een pilletje tegen een ontsteking of abces al genezing zou hebben gebracht.
Nu overlijden er waarschijnlijke vele mensen niet aan hun ziekte, maar aan de chemo, en daar heeft de arts een zeer goede- met veel beleg- boterham aan!
De klacht bij de Regionale Tuchtraad te Amsterdam werd niet gehonoreerd, daar alle ingebrachte bewijzen door de secretaresse van de raad waren vernietigd.
Niet zomaar een vermoeden dus, maar met overtuigende bewijzen.
De ondernomen actie?

GEEN.

Nederlandse topambtenaren denken dat 3 procent van alle ambtenaren en ruim 5 procent van alle politici corrupt is. Nederlandse burgers denken dat 17 procent van alle ambtenaren op ministeries, 18 procent van alle ambtenaren bij gemeentes en provincies, 12 procent van alle landelijke politici en 18 procent van alle regionale politici corrupt is.

Ook dergelijke lieden behoren tot de pseudo- elite en gaan niet hun 'kameraden en vrienden' in de problemen helpen.
Die kameraden en vrienden zijn dan weliswaar schuldig aan integriteits- schending, machtsbederf / machtsmisbruik, maar dan wordt er toch al snel een andere kant opgekeken.... en zo gaat het rotten van de appel van binnenuit gewoon verder.
Binnen 10 jaar staat Nederland in de top 5 van de meest corrupte landen.
Ik hoop dat deze voorspelling niet uitkomt, maar ik ben bang van wel.
Dag

Met de waan van alledag waardoor het openbaar bestuur gekenmerkt lijkt door incidenten, is het goed dat BIOS met het Jaarboek Integriteit gelegenheid geeft tot reflectie. Integriteit is een vanzelfsprekende kwaliteit: onze aandacht wordt pas getrokken als deze afwezig blijkt te zijn. Integriteit is voor het openbaar bestuur ook een existentiële kwaliteit. Als de integriteit wordt aangetast, verliest het bestuur zijn gezag en legitimiteit en wordt uiteindelijk het functioneren van het bestuur en van onze democratie aangetast.
In tijden van economische crisis geldt het belang van integriteit wellicht nog sterker. In het buitenland is dit het duidelijkst zichtbaar. Zo kopte het NRC over India: 'Zonder corruptie zou economische groei 4 tot 5 procent hoger zijn' (NRC 22-8-2012). Maar ook dichterbij huis geldt dat de ontwikkeling van de Europese Unie beheerst wordt door thema's als het bevorderen van goed bestuur. Zou Griekenland er bijvoorbeeld niet veel beter voor staan zonder corruptie en machtsbederf?
Met dit laatste zijn we terug bij Ien Dales. Als er één begrip is waarmee zij geassocieerd zou moeten worden dan is dat mijns inziens niet integriteit, maar machtsbederf. Het ging haar namelijk niet zozeer om fraude en corruptie. Zij stelde in 1992 nadrukkelijk:
'Machtsbederf is breder, het draagt het element van ontbinding, verval, vervaging van normen, in zich.' Alhoewel het begrip na Ien Dales weinig wordt gebruikt, is niet moeilijk te zien dat de term machtsbederf actuele waarde heeft.
Diverse internationale instituties bewaken en bevorderen dat goed bestuur en integriteit het zullen winnen van falende overheden en corruptie. Het Ministerie van Binnenlandse Zaken heeft ter ondersteuning van overheidsorganisaties het Bureau Integriteitsbevordering Openbare Sector in het leven geroepen. Nederland beschikt hiermee over een preventief en ondersteunend bureau dat niet alleen in Nederland stappen zet, maar ook internationaal bereik heeft en onze aanpak van integriteit en goed bestuur uitdraagt.
Het is dan ook met gepaste trots op hetgeen BIOS tot stand heeft gebracht dat ik u dit jaarboek presenteer.
Lucas Lombaers
directeur Directie Arbeidszaken Publieke Sector
Ministerie van Binnenlandse Zaken en
Koninkrijksrelaties



Twintig jaar na 'Ien Dales' verschijnt het derde Jaarboek Integriteit. Voor velen is de link tussen Dales en integriteit meteen gelegd.
Als minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties hield zij op 3 juni 1992, tijdens het VNG-congres in Apeldoorn, haar bekende speech en zette daarmee integriteit in het openbaar bestuur als apart thema op de agenda. In menig toespraak, artikel of onderzoek wordt deze speech aangehaald als 'de aftrap' van het 'integriteitstijdperk'. Een memorabel moment waarop Dales openlijk de kwetsbaarheid van het openbaar bestuur benadrukte. Zij zette de bewustwording in gang van het belang van een integere, betrouwbare overheid.
Overigens, in het voorwoord geeft Lucas Lombaers aan: 'Als er één begrip is waarmee zij [Dales, red.] geassocieerd zou moeten worden dan is dat mijns inziens niet integriteit, maar machtsbederf'. Lombaers heeft wellicht gelijk, maar het begrip machtsbederf was geen blijvertje.
In de jaren direct na de toespraken van Dales was dit nog anders. Zo hebben verschillende sprekers tijdens de conferentie 'Bestuurlijke integriteit, het gelijk van Ien Dales?' in december 1995 het begrip machtsbederf verder uitgewerkt.
Herweijer legt uit dat machtsbederf staat voor: bevoegdheden gebruiken voor oneigenlijke, primair private, doeleinden.De Graaff-Nauta benadrukt, in navolging van Dales, dat machtsbederf meestal voorafgaat aan fraude of corruptie: 'Vaak gaan de fouten en de verleiding van klein naar groot, van kwaad tot erger. Ambtenaren en bestuurders dreigen langzaam in een fuik te lopen, en raken verder gecorrumpeerd.'
Huberts geeft aan dat het begrip machtsbederf goed laat zien dat integriteit is verbonden met macht en het gebruiken van macht in brede zin:
'Het gaat erom dat de ambtenaar of politicus iets kan doen of nalaten dat gevolgen heeft voor de belangen van burgers, groepen, organisaties, bedrijven en instellingen. Dat geldt voor de minister die over de subsidieregeling beslist maar ook voor de vuilnisman die uw rommel mee kan nemen of kan laten staan [....]
Vanwege de verbinding met macht, vind ik de op zichzelf weinig heldere term 'machtsbederf' aantrekkelijk. Zoals het voetbalspel spelbederf kent, zo kent het politieke en bestuurlijke spel ook spelbederf: machtsbederf.'

Machtsbederf was dus als kernbegrip geen blijvertje. Integriteit was dat zeker wel. Wat is er sinds 1992 verder gebeurd met het gedachtegoed van Ien Dales? Welke speech zou Ien Dales nu geven als ze nog zou leven? In 2004 is deze vraag al eens gesteld tijdens een seminar, georganiseerd door het CAOP, om het tiende sterfjaar van Ien Dales te herdenken. Verschillende prominenten voerden daar het woord en leverden een bijdrage aan het boek Een beetje integer bestaat niet.

Stuiveling, Van Aartsen en Borghouts waren nog niet tevreden.
Stuiveling richt het woord tot Dales. Ze vat eerst kort samen wat de afgelopen jaren is bereikt en daarna geeft ze haar oordeel: 'Terugkijkend kun je vaststellen dat het onderwerp nog steeds stevig op de politieke
agenda staat, dat het nog niets aan actualiteit verloren heeft - integendeel - maar dat we er opportunistisch mee omgaan. Veel lippendienst, verbazing en verontwaardiging als het zich in een bepaalde hoek van onze samenleving echt genesteld blijkt te hebben.
Die hoek onderzoeken we dan, die vergroten we uit - alsof het dé uitzondering is die de regel bevestigt dat we er in Nederland géén last van hebben - en vervolgens gaan we over tot de orde van de dag.'
Van Aartsen stelt zichzelf de vraag wat we met z'n allen hebben geleerd: 'Ik vrees dat dat bijzonder weinig is, een goede uitzondering daargelaten [....] Wat zou Dales hebben gezegd? "Jullie hebben er geen biet van gebakken! Wie durft er nu - verdikkeme - eindelijk echt eens gewoon aan de slag te gaan en te doen wat er gedaan moet worden op een wijze zoals een rechtgeaarde bestuurder, ambtenaar én burger betaamt?".
Dat zou Ien ons voorhouden. Ien Dales had naar haar stellige overtuiging een opdracht. Van die opdracht valt nog veel in te vullen. Ze zou zeker haar opvattingen anno 2004 met kracht herhalen en waar nodig afdwingen als een morele plicht voor ons allen.'
Ook Borghouts laat Dales zelf aan het woord: 'Zou mevrouw Dales zich nu in haar graf omdraaien indien zij kennis neemt van de stapeling regelingen die we hebben gemaakt? Ik weet het niet. Ik denk het niet: ze zou schouderophalend doorlopen met de woorden "Ach, die stukken papier, het gaat toch om de praktijk!", en de aangereikte papieren op de grond gooien.'
We zijn inmiddels weer acht jaar verder. Zou Dales nog van mening zijn dat een beetje integer niet kan? En zou zij nog steeds pleiten voor permanente waakzaamheid?
Zijn we inmiddels verder dan in 2004? Er is in de afgelopen 20 jaar van alles gebeurd op het gebied van integriteit in de openbare sector. Hoekstra en Kaptein benoemen vier fases. Kort gezegd begint dit met een fase van initiële formalisering (1990-1995). In deze fase vond de agendering plaats en werd de nota 'Integriteit rijksoverheid' van BZK (1994) uitgebracht. De tweede fase, die van graduele regulering (1995-2003), wordt gekenschetst door ontwikkeling van wet- en regelgeving, procedures en instrumenten rondom integriteit. De kritieken van de prominenten bij de herdenking van Dales lopen in lijn met deze ontwikkeling.
In de derde fase is sprake van een waardengeoriënteerde verbreding (2003-2007) ofwel: aanscherping en verbreding van het thema. Er volgen kritische evaluaties, premier Balkenende komt met het waarden & normendebat, de wet wordt aangescherpt en de overheidsorganisaties zijn meer gericht op de waarde georiënteerde en stimulerende rol. Ook de oprichting van BIOS vindt plaats in die jaren.
In de vierde fase gaat het om heroriëntatie en her prioritering (2007-2010). Een fase waarin werd gepoogd een meldingenstructuur te realiseren en de klokkenluidersregeling te verbeteren. Andere thema's komen bij het ministerie van BZK meer naar de voorgrond, zoals Veilig Publieke Taak en de ambtelijke status.
Ook is het de tijd dat de overheid fors moet bezuinigingen. Nu, 20 jaar later, constateren we dat er vooruitgang is geboekt. Er is wet- en regelgeving, veel overheidsorganisaties hebben een integriteitsbeleid en op veel verschillende plekken is er aandacht voor bewustwording van integriteit. Desondanks blijft aandacht voor het thema nodig. We kunnen het integriteitstijdperk niet afsluiten. We zijn nog niet klaar en we zullen dat ook nooit zijn.
Integriteit vereist permanente aandacht bij de overheid; op ambtelijk en bestuurlijk niveau, maar ook daarbuiten. We moeten waken voor het rustig achterover leunen en voor de veenbranden die Ron Niessen in het eerste Jaarboek Integriteit schetst.

Hij schreef een terugblik bij een jubileum dat iedereen vergeten is. 'Het is medio 2017. Op het punt van het integriteitsbeleid bij de overheid is het de dood in de pot. ... Leidinggevenden leunen tevreden achterover. De organisatie is doorgelicht op integriteitsrisico's; functiescheiding en functieroulatie zijn normaal; een gedragscode is ontworpen, en geldt over de gehele linie. Regelmatig wordt groepsgewijs de ambtseed afgelegd. De toezchten controleplant tiert welig. .... Leidinggevenden leunen niet alleen tevreden, maar ook vermoeid achterover. Ze zijn integriteit moe geworden. Ze kunnen het woord 'integriteit' niet meer hóren. .... Intussen woedt er, zonder dat bestuurders en ambtenaren er erg in hebben, een veenbrand onder het overheidsbestuur. ... Het is medio 2017 en niemand heeft iets in de gaten. Niemand ruikt de geur van bederf die de veenbrand veroorzaakt'.
We moeten blijven letten op steeds nieuwe situaties en dilemma's en oude gewoontes die in een nieuwe tijd niet meer acceptabel zijn en die voortdurend een integriteitstoets moeten kunnen doorstaan. Nieuwe ontwikkelingen, zoals het nieuwe werken en sociale media, brengen integriteitsrisico's met zich mee waarvoor medewerkers gewaarschuwd moet worden. Maar laten we ook letten op effecten van het eigen handelen op anderen, zoals een manager die onbewust druk uitoefent of verkeerd voorbeeldgedrag vertoont. Of de schijn van belangenverstrengeling, die steeds op de loer ligt.
Het blijft nodig om het belang te benadrukken van een veilige organisatie, waarin elkaar aanspreken normaal is en waar morele moed niet meer nodig is. Een veilige omgeving waarin melders weten waar en hoe te melden en waarin ze voldoende worden beschermd.
In zo'n omgeving zijn de juiste mensen benaderbaar om te ondersteunen bij integriteitskwesties, zoals integriteitsfunctionarissen, vertrouwenspersonen en bovenal het management dat zijn verantwoordelijkheid neemt. De organisatie is in staat een incident te (laten) onderzoeken en te handhaven en handelt daarbij met zorg voor alle betrokkenen. Dit alles zou ook moeten worden verankerd in goed integriteitsbeleid dat vervolgens wordt geborgd in de organisatie.
BIOS blijft ondersteunen en inspireren, zoals met behulp van dit jaarboek, en heeft ook als kennis- en expertisecentrum voor de komende jaren nog genoeg uitdagingen. Een belangrijke taak is integriteit bevorderende maatregelen en activiteiten te stimuleren bij ambtenaren en bestuurders. Daarvoor zal BIOS zich vooral richten op het signaleren van ontwikkelingen en omstandigheden die van invloed zijn op het integriteitsbeleid bij de overheid en politieke ambtsdragers. De belangrijkste middelen zijn onderzoek, netwerkbijeenkomsten, instrumentenontwikkeling en kennisdeling. Integriteitsexperts, filosofen en wetenschappers brengen onder de aandacht wat ons nog te doen staat en kraken kritische noten. Wij hebben ze daarom graag en met veel nieuwsgierigheid uitgenodigd om een bijdrage aan dit jaarboek te leveren. We willen de auteurs bedanken voor hun inzet en goede werk, als bijdrage aan een integere en sterkere overheid en daardoor een sterkere samenleving. Met een verscheidenheid aan onderwerpen in dit jaarboek geven we een gevarieerd beeld van de thema's die aandacht behoeven in deze tijd en proberen we de overheid weer een stapje verder te brengen. Twintig jaar geleden zouden deze thema's wellicht ook relevant zijn geweest, maar dan hadden we twintig stappen overgeslagen en waren ze daardoor volkomen misplaatst.
In deze inleiding geven we een overzicht van de hoofdstukken. We beginnen vooral beschouwend en verschuiven de aandacht in latere hoofdstukken steeds meer naar praktische handvatten.

In hoofdstuk 2 geeft Roel Nieuwenkamp een interessante beschouwing op het gelijk van Ien Dales.
Nieuwenkamp relativeert het binaire karakter van integriteit in haar toespraak ('een beetje integer kan maar stelt dat Dales zeker gelijk had met haar oproep tot permanente waakzaamheid voor een toenemend risico op systematische corrumpering. Hoewel Nieuwenkamp zelf geen bewijzen ziet van een hoger risico op systematische corrumpering, laat hij met een illustratief historisch uitstapje zien dat dit risico nooit mag worden onderschat: terugval is mogelijk.

In hoofdstuk 3 beschrijft Willeke Slingerland de resultaten van een recent onderzoek in opdracht van
Transparency International (TI) naar het nationaal integriteitssysteem (NIS) van 25 Europese landen.
Het NIS is het raamwerk van de belangrijkste instituties en actoren (pijlers genaamd) in een samenleving die, individueel en samen, integriteit en transparantie bevorderen. Het doel van dit onderzoek was om de
Europese landen systematisch te analyseren op het aspect van integriteitsborging en corruptiepreventie en waar nodig duurzame en effectieve hervormingen voor te stellen om het integriteitssysteem te versterken.
Nederland heeft een relatief sterk NIS. Wel is er sprake van achterstallig onderhoud. Slingerland rondt
haar hoofdstuk af met aanbevelingen die TI Nederland voor Nederland heeft geformuleerd.

In hoofdstuk 4 stelt Muel Kaptein een aantal boeiende maar tegelijkertijd ook prangende vragen:
Waarom gaan zelfs oprechte en gewetensvolle ambtenaren weleens de mist in? Waardoor ontsporen integere en intelligente bestuurders? Wat zorgt ervoor dat welwillende politici toch gedragsregels overtreden en daarom moeten opstappen?
Voor de antwoorden maakt Kaptein gebruik van inzichten uit de sociale psychologie. Dat levert verrassende inzichten op. Hij benoemt zeven organisatiefactoren die het gedrag van mensen verklaren - helderheid, voorbeeldgedrag, uitvoerbaarheid, betrokkenheid, transparantie, betrokkenheid, handhaving - en biedt daarmee stevige handvatten om het gedrag van mensen te kunnen begrijpen. Om het vervolgens te kunnen beïnvloeden, volgen en beoordelen.
Nederland heeft een relatief sterk nationaal integriteitssysteem - dat hebben we gezien in hoofdstuk 3.
Maar hoe zit het met individuele overheidsorganisaties?

In hoofdstuk 5 betoogt Alain Hoekstra op heldere wijze dat integriteit vandaag de dag nog steeds niet duurzaam is geborgd binnen overheidsorganisaties.
Integriteitsborging staat voor het ontwerpen en organiseren van het overkoepelende integriteitssysteem en -proces met als doel: de zorg voor integriteit duurzaam binnen de organisatie zeker stellen. Hoekstra benoemt enkele herkenbare redenen voor achterblijvende borging maar geeft meteen ook aan waarom door dit tekort de zorg en aandacht voor integriteit vervliegen of verwateren. Hij biedt ook praktische oplossingen en laat zien welke stappen organisaties zelf kunnen zetten om het integriteitsbeleid duurzamer te verankeren.

In hoofdstuk 6 constateert Gjalt de Graaf dat integriteitsschendingen schadelijk zijn en dat ze zich meer dan sporadisch voordoen in het Nederlands openbaar bestuur.
Dus is het voor de overheid van belang om integriteitsschendingen te ontdekken, te onderzoeken en adequaat te reageren. De Graaf bekijkt - op basis van de internationale literatuur - het melden van misstanden: hoe vaak komt dat voor, waarom wordt er (niet) gemeld, hoe wordt in Nederland met melders omgegaan, wat kan worden verbeterd?
Hij formuleert enkele aanbevelingen om de bescherming van melders te vergroten; ook geeft hij aan dat goed integriteitsbeleid de meldingsbereidheid kan vergroten.

Richard Hald en Ed Fenne beschrijven in hoofdstuk 7
hoe een organisatie met vertrouwen een melding en het eventuele daaropvolgende onderzoek in behandeling kan nemen.
Een belangrijk trefwoord is voorbereiding. Veel vragen die een melding en de afhandeling ervan oproepen, zijn voorspelbaar. Door hier van tevoren goed over na te denken en waar nodig protocollen op te stellen, kan de organisatie een melding zien als een kans om de integriteit van de eigen organisatie op orde te krijgen of te houden, het vertrouwen van de medewerkers te winnen en ook een open cultuur te creëren. Fenne en Hald hebben nadrukkelijk aandacht voor de zorgplicht van organisaties voor alle betrokkenen en bieden met een zorginstrument een concreet handvat voor deze (na)zorg.

In hoofdstuk 8 leggen Sacha Spoor en Esther Sinnema
de sleutel om integriteit een natuurlijke en permanente plaats te geven (in kleine en grote organisaties) voor een belangrijk deel bij het middenmanagement. Het zijn uiteindelijk de middenmanagers, de direct-leidinggevenden, die medewerkers direct kunnen ondersteunen en stimuleren om goede beslissingen te nemen, die verleidingen in het werk weg kunnen nemen en, zo nodig met harde hand, kunnen optreden tegen schendingen van de integriteit. De manager moet hiervoor aan twee belangrijke gebieden aandacht besteden: een integere cultuur creëren +en behouden en de handhaving van integriteit bij (vermoedens van) integriteitsschendingen. Spoor en
Sinnema benoemen diverse manieren en momenten waarop middenmanagers hun belangrijke taak kunnen vormgeven.

Edgar Karssing en Marijn Zweegers stellen in hoofdstuk
9 dat dilemmatrainingen en bewustwordingssessies die zich beperken tot integriteitsvraagstukken herkennen en daarover leren nadenken, een belangrijk aspect van integriteit laten liggen.
Moreel nadenken is niet genoeg, je moet je oordeel ook in handelen omzetten. Daar is moed voor nodig. Ze definiëren morele moed als: de moed om te doen wat je moreel juist acht, ondanks de aanwezigheid van gevaar. Moed slaat de brug tussen denken en doen.
Morele moed kan als praktische vaardigheid worden versterkt door oefening in de praktijk. Karssing en Zweegers bespreken drie bemoedigende oefeningen die ambtenaren helpen nee te zeggen, lastige kwesties aan de kaak te stellen en gevoelige zaken te agenderen.

februari 2013